مجمع الصنایع (تجربۀ نوگرایی در مشاغل کارگاه های سلطنتی دورۀ قاجار)

روند نوگرایی علمی، اجتماعی، و فرهنگی در دورۀ قاجار با تاسیس مدارس ویژه ای مانند دارالفنون و مجمع الصنایع همراه است. در مورد دارالفنون کم و بیش مطالب درخوری در دست است، اما در مورد مدرسۀ مجمع الصنایع، اطلاعات زیادی وجود ندارد. این مدرسه، در دورۀ میرزا تقی خان امیرکبیر و بر اساس الگوی کهن تولید خرده کالایی در بیوتات سلطنتی برپا شد تا مانند موسسه ای پیشگام در راه اندازی برخی رشته های جدید تولیدی و فناورانه، و یا احیا و ارتقای برخی رشته های تولیدیِ از رونق افتاده در دورۀ ناصری عمل کند. این تجربه، در عرصۀ سیاست گذاری در حوزۀ فناوری، تجربه ای منحصر به فرد بود. در این مقاله، تاریخچه و روند تحولات این مدرسه مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد و از این رهگذر، موضوع تجربۀ مزبور به عنوان تداوم الگوی کهن تولید کارگاهی سلطنتی، در دورۀ قاجار، ارزیابی می شود. پژوهش حاضر، درصدد پاسخ به سوالات زیر است: 1) مدرسۀ مجمع الصنایع تا چه اندازه متاثر از الگوی تشکیلات بیوتات و تا چه اندازه تجربه ای نوین بود؟ 2) علل تاسیس مدرسه چه بود؟ 3) تاسیس مدرسۀ مجمع الصنایع چه تاثیر مشخصی در فضای فناورانه، هنری، و فرهنگی آن دوران داشت؟ تجربۀ مدرسۀ مجمع الصنایع را می توان کوشش دربار قاجار برای بازسازی و نوسازی بخش تولید کالایی بیوتات دانست و تاسیس آن با هدف استقرار، بخشی نوین در تولید کالا و سازمان صنفی مربوط صورت گرفت تا از این رهگذر هزینه های دربار کاهش یافته و برخی پیشه ها و صنایع نوین ترویج شوند. سکوت منابع در مورد مدرسه و عملکرد آن و افت و خیز و رکود در فعالیت های مدرسه امکان تاثیرگذاری موثر آن در فضای تولید حرفه ای و تحول نظام تولید شهری کشور را سلب کرده بود. نتیجه گیری: نتیجه تحقیق نشان می دهد تجربه برپایی مجمع الصنایع ادغام گرایش تجربی پیشینی در سرمایه گذاری حکومت در عرصۀ تولید شهری و بهره گیری از تجربیات نوین غرب در این زمینه بود. اگرچه روند برنامه ریزی و سیاست گذاری حکومت در این زمینه نیز، مانند دیگر زمینه ها، با مشکلات ساختاری و موانع مختلف رو به رو گردید و از به سرانجام رسیدن تحولی که خواست اولیه از بنیان آن بود، تحقق نیافت.